ΚΩΣΤΑΣ ΒΑΡΝΑΛΗΣ: Aληθινή η τέχνη που ανοίγει δρόμο στο μέλλον.

«Σ' όλη τη ζωή του δασκάλου, του λογοτέχνη και

του δημοσιογράφου, ποτέ ούτε έκανα ούτε έγραψα

τίποτα παρά τη συνείδησή μου ή εναντίον του λαού,

εναντίον της ελευθερίας του και των δικαιωμάτων του»

(από το γράμμα του, το 1966, στη βράβευσή του από τους δημοσιογράφους).

Δε θα μπορούσε να είναι διαφορετική η πορεία του Κώστα Bάρναλη. Γνωρίζουμε πόσο συνεπής στάθηκε, στα ιδανικά του. Διώξεις, εξορία, άρνηση κάθε αναγνώρισης, λοιδορίες, ήταν το τίμημα της πίστης στα υψηλά ιδανικά της κομμουνιστικής ιδεολογίας. Αυτός ήταν ο Βάρναλης ο πιο ριζοσπαστικός ποιητής της νεότερης Ελλάδας. Ο σοφός πνευματικός δημιουργός, ένας γνήσιος κι αληθινός άνθρωπος, ο μπάρμπα - Κώστας, ο φίλος του λαού και των προλετάριων. Με την τέχνη του πολέμησε το κοινωνικό κατεστημένο, κατήγγειλε τις αδικίες, την ανισότητα και τις αθλιότητές του.

«Με της άνοιξης τον ήλιο

μόλις σκάει απ' το βουνό,

ήλιος κι άνοιξη κινάμε

για έναν κόσμο αυριανό

(...)

Σε μια λεύτερη πατρίδα

δίχως άλυσες, ντροπή,

σκέψη λεύτερη και λόγος

θέληση και προκοπή.

(...)

Κι ανεβάζουμε όσο πάει

μ' ολοφώτεινα φτερά

την ανθρώπινη αξία

πιο ψηλά κάθε φορά».

Ποιητής πλαστουργός μιας «νιας ζωής»

Ο Βάρναλης συντάχθηκε με τους πρωτοπόρους διανοούμενους, τους φοιτητές, τους εργάτες και η μαρξιστική ιδεολογία άνοιξε νέους ορίζοντες στην ποίησή του. Ο ποιητής πλαστουργός μιας «νιας ζωής» που με το όραμα και τον αγώνα μεταμορφώνει τις συνειδήσεις και τις διαπαιδαγωγεί. Συνήθως, ο λόγος περιστρέφεται γύρω από τον Βάρναλη ποιητή, ή και τον πεζογράφο. Ομως, πίσω από τον λογοτέχνη βρίσκεται ο φιλόσοφος, ο στοχαστής αγωνιστής, ο οποίος από τη στιγμή που εγκαταλείπει τη διονυσιακή, την αισθησιακή τάση, δίνει στην ποίησή του αποκλειστικά κοινωνικό περιεχόμενο. Παραθέτουμε μερικά αποσπάσματα από τα θαυμάσια αισθητικά δοκίμιά του που μαρτυρούν τις απόψεις του Βάρναλη για την τέχνη και το ρόλο του διανοούμενου στην κοινωνία.

Στο αισθητικό δοκίμιο, με τίτλο «Ωφελιμότητα της τέχνης», γράφει μεταξύ άλλων:

«Τα μεγάλα έργα στον καιρό τους, δεν χάνουνε το μεγαλείο τους με τα χρόνια. Ούτε πεθαίνουνε. Ζούνε κι αντιστέκονται στον καιρό χάρη στην πολλαπλότητα των σκοπών, που επιζητούσαν.

Η Τέχνη "ομοψυχοποιεί". Αλλα ποιους; Εκείνους που έχουν από τα πριν την "όμοια" ψυχή. Γιατί δεν έχουν όλοι την ίδια κοινωνική συνείδηση - αφού η κοινωνία είναι χωρισμένη σε τάξεις. Κ' έτσι πάντα υπάρχει πάλη τάξεων. Σε καιρούς καθοδι κούς, δηλ. καιρούς αποσύνθεσης του κοινωνικού "είναι", η πάλη τούτη των τάξεων εντείνεται κι ο χωρισμός τους μεγαλώνει.

Η Τέχνη των κυρίαρχων (των ολίγων) βάζει σκοπό της: α) να "διασκεδάσει" αυτούς τους ολίγους β) ν' αποτρέψει τους πολλούς (λέγε την ολότητα!) απ' τον πραγματικόν κόσμο κι άπ' τ' ά μεσα ζωτικά τους συμφέροντα και γ) να ωραιοποιήσει τη σαπί λα του καθεστώτος κ' έτσι ν' αμβλύνει την αντίθεση του παλιού κόσμου, που καταρρέει, με τον καινούργιο, που ανεβαίνει.

Είναι φανερό, πως η Τέχνη που ζητάει τέτιαν "όμοψυχο- ποιία" του συνόλου, είναι τέχνη αντιδραστική, ψεύτικη, δουλική. Είναι, στα χρόνια μας, η πορνογραφική, γκαγκστερική, εξω λογική, εξωπραγματική κ' έξωπολιτική Τέχνη.

Αλλά σε τέτιους καιρούς μόνον η Τέχνη που συνειδητο ποιεί την ανάγκη της αλλαγής κι ανοίγει το δρόμο στο μέλλον, αυτή μόνον είναι Τέχνη αληθινή κι ωφέλιμη και πραγματώνει τον ιστορικό της προορισμό. Αλλά την τέτια Τέχνη, τη ζων τανή Τέχνη, την καταδιώκουν, ενώ τη νεκρή και την ψεύτικη την υποστηρίζουνε με κάθε τρόπο και την τιμούνε τ' αντιδρα στικά καθεστώτα»!

...«η αληθινή Τέχνη "ομοψυχοποιεί" το λαό, συνειδητοποιεί τον αγώνα του, τον χωρίζει από τους κυρίους του και τον οδηγεί στον ιδανικό του δρόμο. Και μόνον αυτή η Τέ χνη, που είναι ζωντανή στον καιρό της, επιζεί σ' όλους τους καιρούς κ' είναι ωφέλιμη».

Στρατευμένη τέχνη

Ο τιμημένος με το Βραβείο «Λένιν» για την Ειρήνη (1969) Κώστας Βάρναλης, σε εκδήλωση στη Μόσχα, αναφερόμενος στην κατηγορία ότι ανήκει στη «στρατευμένη Τέχνη», απάντησε με αυτά τα σταράτα λόγια:

«...το δόγμα "η Τέχνη δεν κάνει πολιτική" διαψεύδεται από τα πράγματα. Ο Αριστοφάνης, ο Ντάντες, ο Θερβάντες, ο Ζολά, ο Τολστόι κάνουνε πολιτική. Πολιτική κατά των "κακώς κειμένων". Πολιτική έξω απ' τα δόντια. Ποιος μυθολόγος της εξωπολιτικής Τέχνης θα 'χει το κουράγιο να υποστηρίξει πως αυτοί οι ήλιοι του πνευματικού στερεώματος δεν είναι μέγιστοι δημιουργοί του λόγου; Να λοιπόν, μια απόδειξη πως η Τέχνη μπορεί να κάνει πολιτική, χωρίς να πάψει να 'ναι Τέχνη και μάλιστα τρισμεγάλη. Ζήτημα, λοιπόν, υπάρχει μόνο για το ποια πολιτική δίνει ζωή και δύναμη στην Τέχνη και την απλώνει στο χώρο και στο χρόνο και ποια πολιτική τη χαλάει, τη σκοτώνει και τη μεταβάλλει σε καπνό χωρίς φλόγα...».

Σε άλλο αισθητικό δοκίμιο, με τίτλο «Τέχνη και Πολιτική» γράφει μεταξύ άλλων: «Δεν υπάρχει κανένα φανέρωμα του κοινωνικού εποικοδο μήματος, που να μην είναι πολιτικά (κοινωνικά), καθορισμένο. Θρησκεία, Ηθική, Δίκαιο, Επιστήμη, Φιλοσοφία και Τέχνη είναι δημιουργήματα πολιτικής και την πολιτική (τον κοινωνικόν αγώνα) εξυπηρετούν. Το να λες, πως όλες oι κοινωνικές "αξίες" στέκουν έξω από το κοινωνικό "γίγνεσθαι" είναι σα ν' αρνιέσαι, πως συνεχώς αλλάζουνε· σα να παραδέχεσαι την ακινησία της κίνησης»...

«Το κοινωνικό "γίγνεσθαι" δε σταματάει ούτε στιγμή. Αλλοτες προχωρεί προς τα πάνω κι άλλοτες προς τα κάτω. Κ' οι "αξίες" του στην περίπτωση ανόδου είναι θετικές και στην περί πτωση καθόδου αρνητικές. Στη δεύτερη περίπτωση, η Τέχνη, που στηρίζει το σύστημα, που κλονίζεται, είναι αντιδραστική κι η Τέχνη, που βοηθάει τις δυνάμεις του μέλλοντος να νικήσουν είναι προοδευτική (ιδανική). Αλλ' ας τα κάνουνε λιανά. Ας τοποθετηθούμε στην εποχή μας, εποχήν έσχατης παρακμής. Για ποιους γράφουμε; `Η για τους ολίγους χρειοκόπους του συστήματος ή για τον λαό, την ελπίδα της σωτηρίας. Και μας λένε οι αντιδραστικοί. "Οποιος γράφει για το λαό (για την ελευθερία και τα δίκια του λαού) κάνει πολιτική. Κι οποίος γράφει για τους ολίγους (τη συναισθηματική και την ιδεολογική καθιέρωση της άδικίας τους) δεν κάνει πολιτική. "Οποιος διαφωτίζει και φρονηματίζει το λαό στον αγώνα του κάνει πολιτική κι οποίος τον σκοτίζει και του αποσυνθέτει το ηθικό δεν κάνει πολιτική»...

Τέχνη και πολιτική

«Είδαμε, πως το ίδιο ισχυρίζονται (ότι δηλαδή δεν κάνουνε πολιτική) κι η θρησκεία και το Δίκαιο κ' η Επιστήμη κ' η Φιλοσοφία κι ακόμα κι αυτή η... Πολιτική! Ποιος είναι τόσο αφελής να πιστέψει αυτό το ψέμα; Κι ό,τι είναι ψέμα και σκόπιμη απάτη για όλους τους τομείς του κοινωνικού εποικοδομήματος, είναι ψέμα κι άπατη και για την Τέχνη. Η πραγματικότητα (η ιστορία της Τέχνης και προ πάντων της Τέχνης του Λόγου) ανατρέπει αυτό το ψέμα. Μπορεί να λέμε: "Η Τέχνη για την Τέχνη" όμως, αυτοί που το λένε (οι "υπεράνω" ή "έξω", οι "ουδέτεροι") πολιτική κάνουν. Πολιτική αντιδραστική. Αρνιούνται την πολιτική υπέρ των πολλών και της προόδου και συντάσσονται με τους ολίγους κ' υπέρ της σα πίλας - σε καιρούς παρακμής, όπως ο τωρινός»...

«Ζήτημα λοιπόν δεν υπάρχει για το αν η Τέχνη κάνει πολι τική και για το αν η πολιτική τη χαλάει. Ζήτημα υπάρχει μό νον, ποια πολιτική δίνει ζωή και δύναμη στην Τέχνη και την απλώνει στο χώρο και στο χρόνο και ποια πολιτική τη χαλάει, τη σκοτώνει και την μεταβάλλει σε καπνό χωρίς φλόγα. Ποια πολιτική κάνει ψεύτικη Τέχνη και ποια πολιτική κάνει αληθινή Τέχνη, ποια πολιτική κάνει καλή Τέχνη και ποια κάνει Τέχνη κακή».

«Σε καιρούς αποσύνθεσης των κοινωνικών συστημάτων, μόνο η Τέχνη που αγωνίζεται για τη συντριβή τους και για ένα κα λύτερο μέλλον ελευθερίας και δικαιοσύνης είναι η αληθινή κ' η καλή Τέχνη. Αυτή μόνο μπορεί να κινήσει την Ιστορική αναγ καιότητα προς τα εμπρός. Η άλλη προσπαθεί να τήνε στα ματήσει. Αλλά δεν αρκεί να 'ναι η πρόθεση καλή. Πρέπει κ' η αισθη τική της μετουσίωση να 'ναι πετυχημένη. Δεν αρκεί το καλό πε ριεχόμενο, πρέπει κ' η αισθητική του μορφοποίηση να 'ναι lege artis»...

«Οταν όμως το περιεχόμενο είναι νεκρό, καμιά τέλεια έκ φραση δεν μπορεί να το ζωντανέψει. Να το μεταβάλει σε ενέρ γεια. Και στην περίπτωση αυτήν έχουμε την πιο αντιπαθητική κατάπτωση της Τέχνης: το φορμαλισμό. Την κακή Τέχνη, την ψεύτικη Τέχνη, την αντικοινωνική Τέχνη».

Το σπουδαίο, λοιπόν, δεν είναι το τι γράφει και τι έγραψε κανείς μα το «γιατί γράφει» και «για ποιους»... όπως λέει και σε άλλο σημείο ο Βάρναλης «το καίριο αίτημα για κάθε λογοτέχνημα είναι τούτο: Nα είναι ζωντανό και αληθινό στον καιρό του. Nα μετέχει στον αγώνα των ανθρώπων για λευτεριά και προκοπή, να πατάει γερά στη γη και την ψυχή του συνόλου και να προχωρεί μαζί του στο καλύτερο αύριο και όχι να αντιστέκεται στην ιστορική πορεία...».


Ο μάστορας του χρονογραφήματος

Μελωδός ενός καλύτερου κόσμου