Η κρίση και η αναδιάρθρωση...

Τι είναι οικονομική κρίση του καπιταλισμού; 
Αν και οι ορισμοί δεν μπορούν πάντα να δώσουν με σαφήνεια τόσο την περιγραφή όσο και την ουσία ενός φαινομένου, μπορούμε να πούμε το εξής: Κρίση είναι η διακοπή της διευρυμένης αναπαραγωγής του κεφαλαίου. Η διευρυμένη αναπαραγωγή του κεφαλαίου δεν είναι μόνιμη, αδιάκοπη, αλλά διακόπτεται περιοδικά και η άνοδος εναλλάσσεται με την πτώση. 
Αυτό το φαινόμενο ονομάζεται «κυκλική οικονομική κρίση».

Τι είναι η διευρυμένη αναπαραγωγή του κεφαλαίου; 

Η παραγωγή στον καπιταλισμό γίνεται για το κέρδος. Οι καπιταλιστές παράγουν για να βγάζουν ολοένα και μεγαλύτερα κέρδη, γεγονός που τους ωθεί να επενδύουν τα κέρδη για να αυξάνουν την παραγωγή τους, δηλαδή τα κέρδη μετατρέπονται σε κεφάλαιο που μεγεθύνεται. Ετσι, συσσωρεύεται κεφάλαιο για να διευρύνεται η παραγωγή. Και διευρύνεται η παραγωγή όσο αυξάνεται το κέρδος. 

Αυτή είναι η διευρυμένη αναπαραγωγή.

Η παραγωγή στον καπιταλισμό είναι διαρθρωμένη σε χιλιάδες ξεχωριστές επιχειρήσεις και ομίλους, ιδιοκτησίας διαφορετικών καπιταλιστών, που αποτελούν τους κρίκους της συνολικής παραγωγής στην κοινωνία. Στον καπιταλισμό, η παραγωγή γίνεται με τη συλλογική εργασία πολλών μαζί εργατών και σε διαφορετικές επιχειρήσεις προκειμένου να παραχθεί ένα τελικό προϊόν για να πουληθεί στην αγορά, δηλαδή ως εμπόρευμα. Αρα η παραγωγή είναι κοινωνική. Δηλαδή, οι διάφορες καπιταλιστικές επιχειρήσεις δεν παράγουν οι ίδιες ολόκληρο το τελικό προϊόν που το πουλάνε στην αγορά ως εμπόρευμα. Αλλες επιχειρήσεις παράγουν πρώτες ύλες, άλλες ενέργεια, άλλες εξαρτήματα ενός τελικού προϊόντος.

Ακριβώς η μεγάλη καπιταλιστική παραγωγή προϋποθέτει τον κοινωνικό καταμερισμό της εργασίας σε ολοένα και μεγαλύτερη ανάπτυξη. Γεγονός που σημαίνει την ολοένα και πιο στενή και αμοιβαία σχέση ανάμεσα σε ξεχωριστές επιχειρήσεις και κλάδους.

Ας πάρουμε τον κλάδο μετάλλου. Το μέταλλο εξορύσσεται από τη γη, επομένως υπάρχουν επιχειρήσεις, μονοπώλια εξόρυξής του. Για να χρησιμοποιηθεί χρειάζεται επεξεργασία. Επομένως, υπάρχουν άλλες επιχειρήσεις για την επεξεργασία του. Ταυτόχρονα, έχει μια σειρά εφαρμογές. Οικοδομή, αυτοκινητοβιομηχανία, ναυπηγοεπισκευαστική βιομηχανία, είδη πλατιάς κατανάλωσης (είδη νοικοκυριού, σωλήνες για διάφορες χρήσεις, άλλα μεταλλικά αντικείμενα, ακόμη και στους ηλεκτρονικούς υπολογιστές υπάρχει μέταλλο). Δηλαδή, εφαρμογές και για την παραγωγή μέσων παραγωγής και για την παραγωγή αντικειμένων κατανάλωσης. Παράγουν τα μεταλλωρυχεία και οι χαλυβουργίες για όλους αυτούς τους κλάδους, αλλά με την προσδοκία να υπάρχει κατανάλωση όλης της παραγωγής των εμπορευμάτων τους, την οποία συνεχώς διευρύνουν, απ' όλους αυτούς τους κλάδους. Το ίδιο, βεβαίως, κάνουν και οι άλλες επιχειρήσεις που παράγουν τα διάφορα άλλα εμπορεύματα που έχουν σχέση με το μέταλλο.

Αναρχία και δυσαναλογίες

Κοινωνική παραγωγή διαρθρωμένη σε πολλές ξεχωριστές επιχειρήσεις, ιδιοκτησίας διαφορετικών καπιταλιστών, σημαίνει οι καπιταλιστές παράγουν καθένας για τον εαυτό του με τάση την όσο το δυνατό μεγαλύτερη παραγωγή, για να αποκομίσουν περισσότερα κέρδη. Την ίδια ώρα, για την παραγωγή ενός τελικού προϊόντος απαιτείται συγκεκριμένη ποσότητα πρώτης ύλης, ενέργειας, άλλων ενδιάμεσων προϊόντων που συναποτελούν το τελικό προϊόν.

Ας το δούμε, π.χ., στο αυτοκίνητο. Παράγεται από διαφορετικές επιχειρήσεις του ίδιου κλάδου, αφού ο κινητήρας του παράγεται σε άλλη επιχείρηση, άλλα εξαρτήματα (π.χ. το πλαίσιό του, οι τροχοί, τα λάστιχα κλπ.) σε άλλες επιχειρήσεις και η συναρμολόγησή του γίνεται σε άλλη επιχείρηση. Για να παραχθεί υπάρχει μια αναλογία στην παραγωγή των διαφορετικών μερών του. Δηλαδή, το αυτοκίνητο θέλει έναν κινητήρα, ένα πλαίσιο, τέσσερις τροχούς. Ομως, αυτά τα μέρη παράγονται σε ξεχωριστές επιχειρήσεις. Επειδή όμως κάθε καπιταλιστική επιχείρηση, ιδιοκτησία διαφορετικού καπιταλιστή, παράγει για το κέρδος και διευρύνει την παραγωγή της για ακόμη μεγαλύτερο κέρδος, σημαίνει ότι οι καπιταλιστές παράγουν με τάση την όσο το δυνατό μεγαλύτερη παραγωγή για μεγαλύτερα κέρδη, για αύξηση του κεφαλαίου τους. Αλλά έτσι ο καπιταλιστής που παράγει την πρώτη ύλη για το αυτοκίνητο μπορεί να παράγει περισσότερο απ' ό,τι χρειάζεται. Το ίδιο και αυτός που παράγει κινητήρες, αυτός που παράγει λάστιχα κλπ. Η παραγωγή επομένως είναι άναρχη. Και η αναρχία στην παραγωγή οδηγεί και στις δυσαναλογίες ανάμεσα στους διαφόρους κλάδους παραγωγής (π.χ., παραγωγή πρώτης ύλης, παραγωγή τελικού προϊόντος) και στη δυσαναλογία μεταξύ επιχειρήσεων που παράγουν για τον ίδιο κλάδο (π.χ., αυτοκινητοβιομηχανία). Το ίδιο ισχύει για όλους τους κλάδους, για όλες τις επιχειρήσεις, στον καπιταλισμό.

Αυτή η κατάσταση σημαίνει ότι έρχεται στιγμή, λόγω της αναρχίας στην παραγωγή και των δυσαναλογιών, που κάποιες επιχειρήσεις και κάποιοι κλάδοι παράγουν αλλά το εμπόρευμά τους παραμένει απούλητο. Σαν να είναι αχρείαστο. Οι καπιταλιστές μπορεί να παράγουν συνεχώς περισσότερο, ελπίζοντας να πουλήσουν στην αγορά, αλλά στην καπιταλιστική παραγωγή δεν μπορεί να υπάρχει πάντα αντιστοιχία ανάμεσα στην κοινωνική παραγωγή και στη δυνατότητα να πουληθεί όλη η παραγωγή στην αγορά. Οι καπιταλιστικές επιχειρήσεις, τα μονοπώλια, μπορεί ακόμη και να σχεδιάζουν η καθεμιά την παραγωγή της, αλλά μόνο κατά προσέγγιση ως προς τις δυνατότητες να πουληθούν τα εμπορεύματα στην αγορά, τις οποίες δυνατότητες δεν τις ξέρουν εκ των προτέρων, αλλά κυρίως τους ωθεί να υπερπαράγουν η απληστία για το κέρδος. Είναι νομοτέλεια στον καπιταλισμό. Αυτό μόνο μια κεντρικά σχεδιασμένη οικονομία μπορεί να το πετύχει, αλλά προϋποθέτει ότι η ιδιοκτησία στα μέσα παραγωγής θα είναι κοινωνική και όχι ατομική για το κέρδος. Οταν είναι κοινωνική, δηλαδή παραγωγή σε όφελος ολόκληρης της κοινωνίας και όχι του κάθε καπιταλιστή για το κέρδος, παράγει όχι άναρχα, επομένως και χωρίς δυσαναλογίες.

Η μη δυνατότητα να πουληθεί όλη η παραγωγή (μέσων παραγωγής και αντικειμένων κατανάλωσης) στην αγορά, ωθεί στη διακοπή της διευρυμένης αναπαραγωγής. Δηλαδή, έχει οικονομική κρίση ο καπιταλισμός.

Στην κρίση υπάρχει υπερπαραγωγή εμπορευμάτων που παραμένουν απούλητα. Και το εμπόρευμα είναι μια μορφή κεφαλαίου. Οταν τα εμπορεύματα δεν μπορούν να πουληθούν σημαίνει ότι κάποιες επιχειρήσεις θα κλείσουν. Ετσι έχουμε μαζικές απολύσεις, άρα καταστροφή εργατικής δύναμης, αλλά και καταστροφή κεφαλαίου, δηλαδή κλείσιμο επιχειρήσεων. Η κρίση καταστρέφει δηλαδή παραγωγικές δυνάμεις, και εργατική δύναμη και κεφάλαιο. Αλλες επιχειρήσεις που έχουν κεφάλαιο με μεγάλες διαστάσεις επιβιώνουν σε βάρος αυτών που καταστρέφονται. Δε διευρύνουν την παραγωγή τους, συνεχίζουν να παράγουν, άρα και να αναπαράγουν το κεφάλαιό τους αλλά όχι διευρυμένα (είπαμε ότι κρίση σημαίνει η διακοπή της διευρυμένης αναπαραγωγής του κεφαλαίου). Ταυτόχρονα, όμως, υπάρχουν συσσωρευμένα κεφάλαια από την περίοδο πριν την κρίση. Που οι καπιταλιστές λόγω κρίσης δεν τα επενδύουν. Η κρίση είναι κρίση υπερσυσσώρευσης. Περιμένουν μέσω της καταστροφής εργατικής δύναμης και κεφαλαίου να ξεπεραστούν οι δυσαναλογίες, να επανέλθει η παραγωγή στις αναλογίες και να ξαναρχίσουν η αναζωογόνηση και η άνοδος, η ανάπτυξη μετά την κρίση, που λένε οι καπιταλιστές.

Επομένως, το ξεπέρασμα της κρίσης σε όφελος του κεφαλαίου απαιτεί καταστροφή παραγωγικών δυνάμεων. Αυτό το ξέρουν και οι καπιταλιστές. Για παράδειγμα, οι μεγαλύτερες επιχειρήσεις ενός κλάδου που μπορούν να επιβιώσουν στην κρίση περιμένουν, έχοντας συσσωρευμένα κεφάλαια, να καταστραφούν μικρότερες του ίδιου κλάδου, που ή θα τις αγοράσουν σχεδόν τζάμπα επενδύοντας με τα συσσωρευμένα κεφάλαια που έχουν, ή θα διευρύνουν μετά την κρίση τη δική τους παραγωγή, πάλι επενδύοντας, αφού θα πάρουν το μερίδιο στην αγορά των κατεστραμμένων επιχειρήσεων. Ετσι γίνεται συγκεντροποίηση του κεφαλαίου και ξαναρχίζει η διευρυμένη αναπαραγωγή. Ταυτόχρονα με την καταστροφή εργατικής δύναμης (αύξηση της ανεργίας, δραστική μείωση μισθών, διευθέτηση χρόνου εργασίας, δηλαδή μέτρα που αυξάνουν το βαθμό εκμετάλλευσης), δημιουργείται πεδίο γρήγορης και μεγάλης κερδοφορίας.

Η αναδιάρθρωση και η σχέση της με την κρίση

Ολα τα παραπάνω είναι αντικειμενικές διαδικασίες, νομοτέλειες στον καπιταλισμό. Αλλά απαιτούν εφαρμογή πολιτικής από τις αστικές κυβερνήσεις με την οποία να έχει το κεφάλαιο τις λιγότερες δυνατές απώλειες, τη μικρότερη δυνατή καταστροφή. Οι δυσκολίες να αντιμετωπίσει η κυβέρνηση, στη σημερινή φάση της κρίσης, αυτά τα προβλήματα οφείλονται στην τεράστια ένταση της διεθνοποίησης της καπιταλιστικής αγοράς, στο γεγονός ότι για την Ελλάδα αυτό εκφράζεται και με τη συγκεκριμένη μορφή της καπιταλιστικής ενοποίησης με την ένταξη στην ΕΕ και στην Ευρωζώνη, με το κοινό νόμισμα, το ευρώ, στη συχρονισμένη οικονομική κρίση στην Ευρωζώνη και στο γεγονός ότι το κρατικό χρέος, που προκλήθηκε από τη χρηματοδότηση των μονοπωλιακών ομίλων για επενδύσεις και κερδοφορία, οξύνει ακόμη περισσότερο το πρόβλημα εξόδου από την κρίση σε όφελος του κεφαλαίου, ακριβώς γιατί για να υπάρξει καπιταλιστική ανάπτυξη, όπως είπαμε παραπάνω, πρέπει εκτός από εργατική δύναμη να καταστραφεί μέρος του κεφαλαίου, αυτό όπως σχετίζεται με την κρίση και στην Ευρωζώνη. Επομένως, το ποια κεφάλαια, ποιων τομέων και ποιων κρατών θα καταστραφούν οξύνει τις αντιθέσεις. Ταυτόχρονα, δεν υπάρχει κρατικό χρήμα για να ενισχυθούν τα μονοπώλια και να κάνουν επενδύσεις. Αυτό το πρόβλημα πάνε να αντιμετωπίσουν με τη λεγόμενη αναδιάρθρωση του χρέους σε όφελος του κεφαλαίου.

Με την αναδιάρθρωση θα γίνει καταστροφή μέρους του κεφαλαίου. Και είναι αναπόφευκτη για να ξαναξεκινήσει η διευρυμένη αναπαραγωγή κεφαλαίου. Οι διαφορετικές προσεγγίσεις στο ζήτημα της αναδιάρθρωσης εκφράζουν εσωτερικές αντιθέσεις ανάμεσα σε διαφορετικές μερίδες του κεφαλαίου και αναζήτηση διαφορετικών πολιτικών διαχείρισης της κρίσης, πάντα σε όφελος του κεφαλαίου. Αναδεικνύουν και τις αξεπέραστες εσωτερικές αντιφάσεις του καπιταλισμού. Οσοι μιλούν για αναδιάρθρωση, και μάλιστα εδώ και τώρα, θεωρούν ότι μέρος των κρατικών χρημάτων αποπληρωμής του χρέους θα μένει στα κρατικά ταμεία και θα δίνεται στους καπιταλιστές για επενδύσεις. Ετσι, λένε, θα έρθει ανάκαμψη της καπιταλιστικής οικονομίας. Η αναδιάρθρωση όμως κάνει ζημιά σε τράπεζες που διαχειρίζονται ομόλογα, γι' αυτό δεν τη θέλουν οι τραπεζίτες, αφού αναδιάρθρωση σημαίνει υποτίμηση της αξίας των ομολόγων. Ηδη στην αγορά πουλιούνται υποτιμημένα τουλάχιστον κατά 30%. Δηλαδή, καταστροφή μέρους του τραπεζικού κεφαλαίου. Η υποτίμηση, σε συνδυασμό με την έξοδο χρημάτων διαφόρων καπιταλιστών από τις τράπεζες στο εξωτερικό, προκαλεί πρόβλημα στη ρευστότητα των τραπεζών και δυσκολίες στη δανειοδότηση από τις τράπεζες επενδύσεων, επομένως δυσκολίες να ξαναρχίσει η διευρυμένη αναπαραγωγή, δηλαδή να γίνουν επενδύσεις και να αρχίσει η έξοδος από την κρίση. Ταυτόχρονα, οι τράπεζες ανήκουν σε μονοπωλιακούς ομίλους με άλλες δραστηριότητες, βιομηχανικές, εμπορικές κ.λπ. Η αναδιάρθρωση, δηλαδή η απαξίωση ή υποτίμηση ή καταστροφή (όποια ορολογία και αν χρησιμοποιείται το ίδιο σημαίνει) μέρους του κεφαλαίου τους θα έχει αρνητικές επιπτώσεις συνολικά στο κεφάλαιο αυτών των ομίλων. Αυτές είναι οι αντιφάσεις τους, αντικειμενικές, που αναδεικνύουν και τις δυσκολίες τους. Οι βιομήχανοι, επίσης, λένε πως ευθύνονται οι τράπεζες που δε δανειοδοτούν για επενδύσεις και η κυβέρνηση που ενισχύει τις τράπεζες, αντί τους βιομήχανους, αν και σε περίοδο κρίσης δεν κάνουν επενδύσεις. Εδώ, επίσης, εκφράζονται αντιθέσεις ανάμεσα σε διαφορετικά τμήματα του κεφαλαίου. Αλλά οι τράπεζες είναι η καρδιά της καπιταλιστικής οικονομίας γι' αυτό τις ενισχύουν.

Η συζήτηση για αναδιάρθρωση ή όχι του κρατικού χρέους, αν πρέπει να γίνει τώρα ή το 2013, είναι εντελώς ξένη και αντίθετη με τα λαϊκά συμφέροντα. Αποκαλύπτει ότι τα περιθώρια του καπιταλισμού να πετύχει μια σχετικά ελεγχόμενη και ανώδυνη - για το σύστημα - διέξοδο από την κρίση είναι πολύ πιο στενά σε σύγκριση με το παρελθόν. Με την ελεγχόμενη απαξίωση ελπίζουν οι συνέπειες για τους καπιταλιστές να είναι όσο γίνεται λιγότερες. Αν δεν το κάνουν ελεγχόμενα, η καταστροφή κεφαλαίου ίσως έχει απρόβλεπτες συνέπειες σε βάρος του κεφαλαίου συνολικά, της εξουσίας του. Αλλά και αν ακόμα συμφωνηθεί μια παρέμβαση στον κύκλο της κρίσης στην Ευρωζώνη, οι αντιθέσεις μεταξύ τους θα γίνονται όλο και πιο μεγάλες, άρα και πιο επικίνδυνες για τους λαούς. Το ΚΚΕ έχει καλέσει το λαό να γυρίσει την πλάτη σ' αυτό το κάλπικο, για τον ίδιο και τα συμφέροντά του, ενδοαστικό δίλημμα, αφού καταστρέφεται είτε γίνει αναδιάρθρωση είτε όχι. Να αντεπιτεθεί, διεκδικώντας κάλυψη των αναγκών του, σε ρότα ρήξης, ανατροπής της εξουσίας του κεφαλαίου που προκαλεί την κρίση και την πληρώνει ο λαός.

Στέφανος ΚΡΗΤΙΚΟΣ