«ΚΑΙ ΟΙ ΔΗΜΙΟΙ ΠΕΘΑΙΝΟΥΝ»

Υμνος στην ηρωική αντίσταση των λαών στο φασισμό

Αυτό που ίσως είναι λιγότερο γνωστό για τον Μπρεχτ είναι η αγάπη του για τον κινηματογράφο και οι προσπάθειές του να επιβληθεί στο Χόλιγουντ, την περίοδο της αυτοεξορίας του. Αυτό δικαιολογείται αφενός από το βαθύ ενδιαφέρον του για την τεχνολογία στις τέχνες και αφετέρου την επιθυμία του να χρησιμοποιήσει τη μαζική τέχνη που λέγεται κινηματογράφος στον αγώνα ενάντια στο φασισμό. Περισσότερο από σαράντα σχέδια συνέλαβε ο Μπρεχτ για το Χόλιγουντ, ανάμεσά τους και αρκετά σενάρια, αλλά η μόνη ταινία που κατάφερε τελικά να κάνει στο Χόλιγουντ ήταν «Και οι δήμιοι πεθαίνουν». Πρωταγωνιστούν: Χανς Χάινριχ Βον Ταρντόφσκι, Μπράιαν Ντόνλεβι, Γουόλτερ Μπρέναν.

Η επαφή του Μπρεχτ με τον Φριτς Λανγκ την πρώτη χρονιά του στο Χόλιγουντ, την περίοδο της αυτοεξορίας του, οδήγησε στο μοναδικό πρακτικό αποτέλεσμα των προσπαθειών του για το φιλμ. Μια ταινία γυρισμένη το 1942 στις ΗΠΑ, με θέμα φυσικά, εκείνη την εποχή, την ηρωική αντίσταση των λαών ενάντια στην επιθετικότητα και κτηνωδία της φασιστικής Γερμανίας.

Με την άνοδο των Ναζί στη Γερμανία, ο Λανγκ κατέφυγε στην Αμερική - 1935 - ξεκινώντας μια δεύτερη σκηνοθετική καριέρα και είναι ο βασικός διαμορφωτής

της αισθητικής και θεματολογίας των φιλμ νουάρ. Αν και υπήρξε ο πιο ολοκληρωμένος Ευρωπαίος σκηνοθέτης που εργάστηκε στο Χόλιγουντ, δε γνώρισε μεγάλη επιτυχία και ως το τέλος της καριέρας του σκηνοθετούσε ταινίες χαμηλού προϋπολογισμού. Μόνο το '46 κέρδισε το Ειδικό Βραβείο στο Φεστιβάλ Βενετίας για το έργο «Και οι δήμιοι πεθαίνουν» - που υπήρξε και η μοναδική τιμητική διάκριση που πήρε.

Ο Μπρεχτ μόχθησε πολύ γι' αυτήν την ταινία και υπέφερε πολύ για τον ακρωτηριασμό της δουλειάς του από τις βρώμικες μεθόδους του Χόλιγουντ. «Ομως η στράτευσή του γι' αυτή την ταινία, η ανυποχώρητη θέλησή του να κάνει μια «μεγάλη» ταινία με πολιτικό περιεχόμενο, δεν ήταν μόνο ένα είδος αμόκ» - γράφει ο Βόλφγκανγκ Γκερς στο «Exil in den UPA» (μετάφραση Μαρίας Χατζηγιάννη). «Και αν ο Λανγκ μπορούσε να θεωρεί το "Και οι δήμιοι πεθαίνουν" σαν την "πιο σπουδαία αντιναζιστική ταινία του", αυτό είναι και επιβράβευση του Μπρεχτ».

Το σενάριο βασίζεται στο πραγματικό γεγονός της δολοφονίας από Τσέχους αντάρτες ενός ναζί αξιωματικού, του Ράινχαρντ Χάιντριχ, ο οποίος φημιζόταν για τη σκληρότητά του και συμβόλιζε γενικότερα όλη τη βαρβαρότητα του Γ' Ράιχ. Από εκείνο το σημείο και μετά ξεκινάει μια διαδικασία ερευνών σε όλη την πόλη για την εξεύρεση των τότε «τρομοκρατών», που στόχο είχε την τρομοκράτηση του τσέχικου λαού, τη διάσπασή του, τη δημιουργία χαφιέδων, τη δολοφονία τελικά απλών πολιτών - ομήρων εφόσον δεν παραδίδονταν οι «ένοχοι». Παρ' όλα αυτά, ο τσέχικος λαός παραμένει ενωμένος, δεν ενδίδει στις απειλές, παρά το γεγονός ότι και συγγενικά τους πρόσωπα ήταν υποψήφια θύματα εκτελέσεων από τους Γερμανούς. Καταλαβαίνει πως το να παραδώσει τους «ενόχους» δε θα σταματήσει την αιματοχυσία και καλύπτει τελικά τους αντάρτες.

Το Χόλιγουντ είδε με ενδιαφέρον αυτήν την απόπειρα στην Πράγα και ο Μπρεχτ είδε σ' αυτό μια ευκαιρία για μια ταινία, που μαζί με την απεικόνιση των γεγονότων θα έδινε μηνύματα για την ουσιαστική σημασία που για τον Μπρεχτ ήταν ο αντιστασιακός αγώνας του λαού. Ηδη μια μέρα μετά το γεγονός της Πράγας, στις 28 του Μάη, ο Μπρεχτ έγραφε στις σημειώσεις του ότι σκέφτηκαν εκείνος και ο Λανγκ μια «ταινία με ομήρους» που ν' αναφέρεται στην επίθεση της Πράγας.

Κάποιοι έγραψαν ότι «η σκηνοθεσία του Λανγκ καταφέρνει και αποδίδει πάρα πολύ καλά την άποψη του Μπρεχτ για το ρεαλισμό, «την αποστασιοποίηση και την ανάπτυξη των αντιθέσεων, φτάνοντας τελικά στο επικό και το ιστορικό». Ωστόσο, ο Μπρεχτ δεν επιδοκίμασε την ταινία, αν και θεωρείται μια από τις καλύτερες αμερικανικές ταινίες ενάντια στο φασισμό, ταινία που αμφισβητείται αν θα γινόταν έτσι, χωρίς τη σύμπραξη του Μπρεχτ.

Ο Μπρεχτ και ο Λανγκ δούλεψαν εντατικά για δύο μήνες (Ιούνης - Ιούλης), για την ιστορία της ταινίας. Εξαιτίας της έλλειψης επαρκών πληροφοριών και της ύπαρξης των πιο διαφορετικών αφηγήσεων, αναγκάστηκαν να καταφύγουν σε δικές τους εμπνεύσεις. Ομως στην ανάπτυξη της ιστορίας προέκυψαν διαφορές σε ζητήματα αρχών, οι οποίες όξυναν την αντίθεση ανάμεσα στον Μπρεχτ και στο Χόλιγουντ. Ηδη σ' αυτήν την πρώτη φάση, ο Λανγκ δεν αποδέχτηκε τις δραματουργικές αντιλήψεις του Μπρεχτ.

Ο Μπρεχτ αντιδρούσε στο σλόγκαν: «Αυτό δέχεται το κοινό». Ο Λανγκ είχε στο νου του τις χολιγουντιανές δομές. «Πηδάνε από κατάσταση σε κατάσταση και βάζουνε ό,τι φιγούρες τους κάνει κέφι», σχολίαζε ο Μπρεχτ, ο οποίος ενδιαφερόταν για τη ρεαλιστική ανάπτυξη της ιστορίας, ενώ ταυτόχρονα τον ενδιέφερε το κοινωνικό προφίλ των ηρώων που δρούσαν μέσα στην όλη ιστορία. Ο Λανγκ έψαχνε για έκτακτες, ασυνήθιστες οπτικές εικόνες που ο συνδυασμός τους δημιουργεί εφέ.

Αναφερόμενος στο παρασκήνιο της σχέσης του Μπρεχτ με τη χολιγουντιανή άποψη και την περιπέτειά του με τη μοναδική αυτή ταινία του, ο Βόλφγκανγκ Γκερς συμπληρώνει: «Ετσι π.χ. ο αρχηγός της αντιστασιακής ομάδας βαριά τραυματισμένος κρύβεται πίσω από την κουρτίνα ενός παραθύρου, όταν η Γκεστάπο κάνει έρευνα στο σπίτι και ο δράστης της δολοφονικής απόπειρας παίζει στην Γκεστάπο μια ψεύτικη ερωτική σκηνή με μια κοπέλα, της οποίας τον αρραβωνιαστικό έχουν φέρει εκεί. Αυτή η σκηνή, που είχε βασιστεί στο εφέ της έκπληξης, του αιφνιδιασμού του θεατή, έγινε για τον Μπρεχτ εύγλωττο παράδειγμα παράλογης παρουσίασης. Και αμύνθηκε, επικρίνοντας τον Λανγκ ότι «νοιάζεται πολύ περισσότερο για εκπλήξεις παρά για εσωτερική ένταση».

Από τον Αύγουστο ο Μπρεχτ συνεργάστηκε με τον Αμερικανό σεναριογράφο Τζον Ουέξλεϊ, ο οποίος συγκαταλεγόταν στους αριστερούς του Χόλιγουντ: «Ο Μπρεχτ νοιαζόταν για τον τσέχικο λαό και το αντιστασιακό του κίνημα. Μου φάνηκε πολύ εύκολο να ενταχθώ κι εγώ σ' αυτήν την προσπάθεια». Διαφορές γνωμών που αφορούσαν την όλη δομή της ταινίας παρουσιάστηκαν. Ο Ουέξλεϊ αναφέρει: «Ο Μπρεχτ δεν μπορούσε να συνηθίσει εντελώς ούτε τις αμερικάνικες μεθόδους και απόψεις ούτε την ιδεολογική μέθοδο του χειρισμού πραγμάτων που έπρεπε ν' ακολουθηθεί στην ιστορία εκείνη την εποχή. Πολλές επιθυμίες του δεν μπορούσαν να πραγματοποιηθούν: είτε εκ των πραγμάτων δεν ήταν πραγματοποιήσιμες είτε θ' αντιμετωπίζονταν με μεγάλη εχθρότητα». Αυτό αφορούσε προπαντός τις, για τον Μπρεχτ, σημαντικές λαϊκές σκηνές, την απεικόνιση της συλλογικής «καθημερινής» αντίστασης. Οι δυο συγγραφείς είχαν μαζέψει πληροφορίες από πολιτικούς πρόσφυγες ή εφημερίδες και είχαν λάβει υλικό ντοκουμέντων... «Αλλά, εξαιτίας της αντικομμουνιστικής στάσης μέχρι το τέλος του πολέμου, υπήρχε γενικά μια αντίσταση ενάντια σε καθετί που είχε να κάνει με το λαό».

Ο τρόπος αφήγησης στην ταινία, που δεν μπορούσε να διαχωριστεί από την πολιτική της κατεύθυνση, οδήγησε σε παραπέρα διενέξεις με τον Ουέξλεϊ, ο οποίος ορίστηκε για τη δουλειά σαν ο μοναδικός σεναριογράφος, πράγμα που παρατήρησε ο Μπρεχτ με κάποια έκπληξη. Αλλά εξακολούθησε να εργάζεται εντατικά μαζί του. Και το Σεπτέμβρη έκανε μια αποφασιστική προσπάθεια να επηρεάσει την ταινία σύμφωνα με το πνεύμα του: «Προπαντός όμως κέρδισα με το μέρος μου τον Ουέξλεϊ στο να γράψει στο σπίτι μου που θα υποβαλλόταν ύστερα στον Λανγκ. Φυσικά, σ' αυτό το σενάριο ρίχνω το κύριο βάρος στις λαϊκές σκηνές». Αφού γράφτηκαν εβδομήντα σελίδες, η δουλειά διακόπηκε. Ο παραγωγός Αρνολντ Πρέσμπουργκερ, που έκανε την παραγωγή της ταινίας για τους Ενωμένους Καλλιτέχνες και που πίεζε για το τελείωμά της, πλήρωνε τώρα υπερωρίες για δουλειά τα βράδια και τις Κυριακές και ο Λανγκ απαίτησε από τον Ουέξλεϊ να δουλέψει αυτές τις ώρες για το επίσημο σενάριο. Ο Ουέξλεϊ αιτιολόγησε τη διακοπή της δουλειάς για το νέο σενάριο προβάλλοντας την απορριπτική στάση του Λανγκ ο οποίος - είπε ο Ουέξλεϊ - παρατήρησε με δυσαρέσκεια ότι η ιστορία τραβούσε προς μια νέα κατεύθυνση. «Ο,τι προτείναμε εμείς ήταν επαναστατικό γι' αυτόν».

Γι' αυτό το νέο σκριπτ, του οποίου η απώλεια πρέπει να θεωρηθεί πολύ λυπηρό πράγμα για τον τομέα της κινηματογραφικής δουλειάς του Μπρεχτ, δεν υπάρχουν λεπτομερειακά γραπτά (σ.σ. το σκριπτ αποτελεί στην ουσία σημειώσεις με σημαντικά στοιχεία και λεπτομερείς πληροφορίες για την κάθε λήψη, τα μεγέθη των πλάνων, τους ήχους και τη δράση σε σχέση με το σενάριο, τα μεγέθη των φακών, την κίνηση των προσώπων, τυχόν παρατηρήσεις κλπ). Ο Ουέξλεϊ χρησιμοποίησε στο σενάριό του μέρη από το νέο σκριπτ που πρότεινε ο Μπρεχτ. Στη χρησιμοποίησή τους αναφερόταν ο Μπρεχτ, όταν παρατήρησε ότι αν μπορούσε να συνεχίσει τις «προσπάθειες» θ' ανασκεύαζε μερικές σκηνές από το σενάριο. Πρέπει να συμπεράνουμε ότι ο Μπρεχτ μπόρεσε να βάλει στο σενάριο μερικές δικές του συλλήψεις, ότι ο Ουέξλεϊ - που απέρριπτε την επική μέθοδο του Μπρεχτ - τελικά μάλλον τον πλησίασε. Αλλά με το ρεαλιστικό δόσιμο των τύπων, με την αναφορά στο οικονομικό παρασκήνιο και στις ταξικές αντιθέσεις, με τη σφραγίδα του επικού στον τρόπο αφήγησης ξεπεράστηκαν τα όρια που είχε χαράξει το Χόλιγουντ. Στην τελική επεξεργασία του σεναρίου ο Λανγκ κατάργησε τον Μπρεχτ. Οχι μόνο απαίτησε από τον Ουέξλεϊ αποφασιστικές αλλαγές, αλλά έφερε ο ίδιος, με βοηθό ένα νεαρό συγγραφέα το σενάριο στην κατεύθυνση που επιθυμούσε. "Τα είχα σχεδόν καταφέρει ν' απομακρύνω από το στόρι τις κυριότερες ηλιθιότητες. Τώρα είναι πάλι όλες μέσα", αντέδρασε ο Μπρεχτ με πικρία»...

Παρά τα τόσα χρόνια που έχουν περάσει από τότε που γυρίστηκε η ταινία, μπορούμε να βρούμε στοιχεία και απόψεις που υπάρχουν και σήμερα και απασχολούν την κοινωνία. Θέματα όπως αντίσταση, αγώνας, δύναμη συλλογικότητας, αίσθημα αλληλεγγύης και θυσίας για ανεξαρτησία και δικαιώματα, αξιοπρέπεια απέναντι στο δυνάστη σου, αλλά και το ποιος είναι ο πραγματικός τρομοκράτης των λαών και αν είναι τόσο «ανίκητος» όσο φαντάζει, είναι θέματα που και τίθενται σήμερα αλλά και η απάντησή τους θα κρίνει πράγματα προοπτικά.

Το συγκεκριμένο έργο προσεγγίζει τη συγκεκριμένη ιστορική πραγματικότητα, που στο σήμερα αποκτά μια ιδιαίτερη σημασία, με βάση τις εξελίξεις στον κόσμο και αναδεικνύει το έργο, καθιστώντας το τραγικά επίκαιρο.

ΡΙΖΟΣΠΑΣΤΗΣ