ΤΡΑΠΕΖΙΚΟ ΣΥΣΤΗΜΑ: Εργαλείο της καπιταλιστικής ανάπτυξης

Είναι γεγονός ότι στην προσπάθειά τους οι αστικές κυβερνήσεις για την αντιμετώπιση της καπιταλιστικής οικονομικής κρίσης, πρωταρχικό βάρος ρίχνουν στην ενίσχυση των τραπεζών. Αυτό υπηρετεί και το λεγόμενο πρόγραμμα της ανακεφαλαιοποίησης. Αυτή η προσπάθεια έχει καλλιεργήσει και αντιθέσεις και ανταγωνισμούς με επιχειρηματίες άλλων τομέων της καπιταλιστικής οικονομίας, είναι γνωστό το «ενισχύετε τις τράπεζες και όχι την πραγματική οικονομία»... Αυτό έχει εκφραστεί και στις αντιπαραθέσεις του ΣΥΡΙΖΑ με τις κυβερνήσεις, αλλά η επιμονή στην ενίσχυση των τραπεζών υπάρχει γιατί αποτελούν την καρδιά της καπιταλιστικής οικονομίας. Χωρίς τις τράπεζες δεν μπορούν να γίνουν επενδύσεις.

Για το ρόλο των τραπεζών στον καπιταλισμό μίλησε αναλυτικά ο Παναγιώτης Κατηφές, γραμματέας της Αχτιδικής Επιτροπής Χρηματοπιστωτικού της Κομματικής Οργάνωσης Αττικής, σε εκδήλωση που έγινε στις 21 Νοέμβρη, με θέμα: «Καπιταλιστική κρίση: Ο ρόλος του τραπεζικού συστήματος, οι επιπτώσεις σε εργασιακά, ασφαλιστικά και μισθολογικά δικαιώματα. Η πρόταση του ΚΚΕ». Σήμερα παρουσιάζουμε το μέρος της ομιλίας του, που αναφέρεται στο ρόλο των τραπεζών και γιατί αποτελούν βασικό εργαλείο της καπιταλιστικής ανάπτυξης. Επιπλέον παρουσιάζονται εξαιρετικά χρήσιμα στοιχεία για τις συνέπειες της

κρίσης στους κεφαλαιοκράτες από τη μια μεριά και στην εργατική τάξη, από την άλλη, γίνεται εκτίμηση για την πορεία του τραπεζικού κλάδου και της έντασης του ανταγωνισμού το επόμενο διάστημα, ενώ με χαρακτηριστικά παραδείγματα αποδεικνύεται ότι οι εργαζόμενοι αποτελούν θύματα αυτών των εξελίξεων.

Ο ρόλος της τράπεζας στον καπιταλισμό

«Σήμερα που ο Κλάδος στη χώρα μας προχωρά σε παραπάνω μονοπώληση, θωρακίζεται για να εξασφαλίσει κερδοφορία, αλλά για να μπορέσει να παίξει και καλύτερα το ρόλο του στη συσσώρευση κεφαλαίου κυρίως για το βιομηχανικό κεφάλαιο, πρέπει να είναι καθαρό ποιος είναι ο ρόλος της τράπεζας στον καπιταλισμό. Οτι η τράπεζα είναι μια καπιταλιστική επιχείρηση που εμπορεύεται χρήμα. Η τράπεζα είναι βασικό εργαλείο της καπιταλιστικής ανάπτυξης γιατί:

• Ενισχύει την καπιταλιστική συσσώρευση.
• Παίζει καθοριστικό ρόλο στη διακλαδική εξίσωση του ποσοστού κέρδους που είναι βασικός νόμος για την κίνηση της καπιταλιστικής παραγωγής.
• Μειώνει τα έξοδα κυκλοφορίας. Βασικό έξοδο στον καπιταλισμό είναι και το χρήμα που έχει αξία. Με την τράπεζα μπορεί το χρήμα να απουσιάζει από πολλές συναλλαγές.
• Αποτέλεσε και αποτελεί την κύρια βάση για μετατροπή των επιχειρήσεων σε μετοχικές εταιρείες.
• Είναι ο βασικός μοχλός υπερπαραγωγής για το βιομηχανικό κεφάλαιο και υπερκερδοφορίας για το εμπορικό κεφάλαιο.

Αυτό που σήμερα συντελείται και αφορά στον αντικειμενικό χαρακτήρα της κρίσης στον καπιταλισμό και το ρόλο που έρχεται να παίξει το τραπεζικό κεφάλαιο, ο Κ. Μαρξ μπόρεσε να το αποδώσει μέσα λίγες γραμμές, όταν έγραφε στο ΚΕΦΑΛΑΙΟ (3οςτόμος) "...αυτά που η βιομηχανία παράγει σε λίγους μήνες είναι ζήτημα αν η αγορά μπορεί να τα απορροφήσει μέσα σε λίγα χρόνια, εκεί έρχεται η πίστη για να λειάνει τις συνέπειες της υπερπαραγωγής".

Γι' αυτό σήμερα το αστικό κράτος θέλει να ανακεφαλαιοποιήσει τις τράπεζες και σε όλη την περίοδο της κρίσης πακτωλός κρατικού χρήματος έχει μπει στα ταμεία των τραπεζιτών. Οταν μιλάνε για την ενίσχυση της πραγματικής οικονομίας, εννοούν την ενίσχυση του κεφαλαίου για να μπει σε νέα κερδοφόρα δράση. Για παράδειγμα, σήμερα που ο κλάδος των Κατασκευών δεν επιφέρει την ίδια υψηλή κερδοφορία του παρελθόντος, κεφάλαια πρέπει να τοποθετηθούν στη διαχείριση απορριμμάτων, που είναι πιο κερδοφόρα επένδυση. Από εδώ απορρέουν και τα "Μνημόνια Συνεργασίας" του ελληνικού κράτους με τη γερμανική Τοπική Διοίκηση. Εξάλλου στη συνάντηση Ελλήνων καπιταλιστών με την Γερμανίδα Καγκελάριο Α. Μέρκελ, στην πρόσφατη επίσκεψή της, υπήρχαν δύο εκπρόσωποι του τραπεζικού κεφαλαίου, υψηλόβαθμα στελέχη από τις διοικήσεις της Εθνικής και της Eurobank, που σήμερα είναι σε διαδικασία συνένωσης και πιθανή μελλοντική εξέλιξη είναι και η συμμετοχή της Deutche Bank στο νέο σχήμα.

Οι τράπεζες λειτουργούν ως κερδοφόρα καπιταλιστική επιχείρηση και σε περίοδο κρίσης. Εμπορεύονται χρήμα, συγκεντρώνουν τα συσσωρευμένα κεφάλαια των καπιταλιστών, και τις καταθέσεις των μισθωτών, δίνοντάς τους ως αντάλλαγμα επιτόκια για να τα προσελκύσουν. Επίσης χορηγούν δάνεια σε καπιταλιστές που δυσκολεύονται να διαθέσουν μεγάλα κεφάλαια για να τα τοποθετήσουν σε μια επένδυση, αλλά και σε μισθωτούς - κυρίως για να καλύψουν βασικές τους ανάγκες που δεν τις καλύπτει ο μισθός τους. Σήμερα όλες οι τράπεζες, μικρές, μεγάλες, ιδιωτικές, συνεταιριστικές δανείζουν χρήμα σχεδόν σε 8πλάσιες τιμές από ό,τι δανείζονται. Αυτή είναι η βασική λειτουργία τους ως καπιταλιστικές επιχειρήσεις που εμπορεύονται χρήμα, που από τη φύση τους αναζητούν και κυνηγούν την κερδοφορία.

Ακόμα και σήμερα, σε περίοδο κρίσης, οι τράπεζες λειτουργούν κερδοφόρα όχι μόνο από την κερδοφορία τους στην αναλογία "χρήμα που δανείζω προς χρήμα που δανείζομαι" από καπιταλιστές και μισθωτούς, αλλά και από το ότι δανείζονται από την ΕΚΤ με επιτόκιο 0,75% και δανείζουν το ελληνικό αστικό κράτος με επιτόκιο σχεδόν 5%.

Αρκεί αυτή η λειτουργία στο τραπεζικό κεφάλαιο για να αυξήσει τη συσσώρευσή του; ΟΧΙ. Στόχος κάθε καπιταλιστή δεν είναι απλά το κέρδος, δεν είναι το μέσο κέρδος, αλλά το μέγιστο κέρδος, το μεγαλύτερο κέρδος που μπορεί να βγάλει, το πώς θα κατέχει το μεγαλύτερο μερίδιο από το κέρδος του κλάδου όπου δραστηριοποιείται.

Το τραπεζικό κεφάλαιο κατά ένα μικρό μέρος μόνο αποτελείται από τα ιδία κεφάλαια των τραπεζιτών. Ο κύριος όγκος των κεφαλαίων τους είναι ξένα κεφάλαια, είναι κυρίως κεφάλαια άλλων καπιταλιστών και λιγότερο καταθέσεις μισθωτών. Αυτό τους δημιουργεί μια ισχυρότερη κεφαλαιακή βάση και έτσι μπορούν να εμπορεύονται χρήμα.

Το κέρδος του τραπεζικού κεφαλαίου δε διαμορφώνεται κυρίως στα κέρδη από τόκους, αλλά βασική πηγή κέρδους του είναι η υπεραξία που δημιουργείται από τη μισθωτή εργασία, τόσο των εργαζόμενων του κλάδου, όσο και του συνόλου των μισθωτών της χώρας. Από αυτήν την υπεραξία μπορεί και συσσωρεύει το μεγάλο κεφάλαιο και έτσι τοποθετεί χρήματα στις τράπεζες. Μάλιστα η ανώτερη μορφή της τραπεζικής μονοπώλησης, το χρηματιστικό κεφάλαιο, που είναι η σύμφυση τραπεζικού και βιομηχανικού κεφαλαίου, δείχνει ολοκάθαρα τη ροή. Κερδοφορία από την υπεραξία - καπιταλιστική συσσώρευση - τοποθέτηση στην τράπεζα - από την τράπεζα ξανά στο βιομηχανικό κεφάλαιο - για νέα τοποθέτηση και νέα συσσώρευση.

Η μείωση της κερδοφορίας, δε σημαίνει ότι ακόμα και σε περίοδο κρίσης δεν έχουν κερδοφόρα δράση οι τράπεζες. Η μείωση της κερδοφορίας είναι όμως αυτή που κάνει το τραπεζικό κεφάλαιο να παίρνει μέτρα, να θωρακίζεται για να ανακάμψει με πιο γοργούς ρυθμούς. Οι ζημιές που καταγράφουν σήμερα οι τράπεζες έχουν να κάνουν κυρίως με τις επιπτώσεις από το "κούρεμα", από την έκθεσή τους σε ομόλογα του ελληνικού κράτους. Τις επιπτώσεις αυτές όμως έχει φροντίσει να τις καλύψει με πακτωλό κρατικού χρήματος μέσα από τη δυσβάσταχτη για το λαό φορολογία το ίδιο το αστικό ελληνικό κράτος.

Οι συνέπειες της καπιταλιστικής κρίσης στο τραπεζικό κεφάλαιο και στην εργατική τάξη

Οταν θέλουμε να μελετήσουμε τις συνέπειες της καπιταλιστικής κρίσης στις τράπεζες στη χώρα μας, πρέπει να βάζουμε τη βασική διαχωριστική γραμμή, δηλαδή τις συνέπειες για το τραπεζικό κεφάλαιο από τη μία και για τους εργαζόμενους των τραπεζών και συνολικά για την εργατική τάξη, τη φτωχή και μεσαία αγροτιά, τους μικρούς επαγγελματοβιοτέχνες και αυτοαπασχολούμενους, από την άλλη.

Από το ξέσπασμα της κρίσης μέχρι σήμερα και πριν μπούμε στη φάση της συγχώνευσης και τη δημιουργία των 3 ισχυρών ομίλων στον κλάδο, για τους τραπεζίτες τα στοιχεία δείχνουν:

• Το Α' τρίμηνο του 2009 οι 8 μεγαλύτερες τράπεζες της χώρας (Εθνική, Alpha, Eurobank, Πειραιώς, Κύπρου, Marfin, ATE, Εμπορική) είχαν καθαρά κέρδη 610 εκατ. ευρώ.¹
• Το Α' τρίμηνο του 2012 οι ίδιες 8 τράπεζες είχαν κέρδη 721 εκατ. ευρώ μόνο από τους τόκους. Το ποσό αυτής της κερδοφορίας μόνο από τόκους ξεπερνούσε κατά 75% τα έξοδα μισθοδοσίας και των 8 τραπεζών.²
• Το ενεργητικό, δηλ. τα περιουσιακά στοιχεία αυτών των 8 τραπεζών είναι σήμερα αυξημένο κατά 3,5% σε σχέση με το ενεργητικό τους πριν το ξέσπασμα της κρίσης.³
• Πριν δέκα έτη (2002) το ενεργητικό των 4 «συστημικών» τραπεζών (Εθνική, Alpha, Eurobank, Πειραιώς) ήταν 114 δισ. ευρώ, το 2010 ήταν 332 δισ. ευρώ (αύξηση 191%), ενώ η εκτίμηση για το τέλος του τρέχοντος έτους -εν μέσω κρίσης- είναι για 340 δισ. ευρώ (αύξηση 2,5%)⁴ φτάνοντας το 161% του ΑΕΠ της χώρας.
• Χαρακτηριστικό είναι επίσης το στοιχείο ότι εν μέσω κρίσης (από το 2010 στο 2011) και ενώ το ΑΕΠ της χώρας καταγράφει μείωση κατά 3,86%, την ίδια περίοδο οι 19 εμπορικές τράπεζες που λειτουργούν στη χώρα μας καταγράφουν αύξηση των καθαρών εσόδων τους κατά 16,1%.⁵
• Αρκετές τράπεζες στήριξαν την κερδοφορία τους κυρίως από τη δράση τους εκτός Ελλάδας, για παράδειγμα η Εθνική Τράπεζα έχει τα τελευταία 3 έτη καθαρά κέρδη πάνω από 400 εκατ. ευρώ το έτος από τη συμμετοχή της στην τούρκικη Financebank.⁶

Από την άλλη για τους εργαζόμενους του κλάδου η κρίση μέχρι τώρα σημαίνει:

• Μείωση προσωπικού 12% στον κλάδο⁷ - προβλέψεις για -15% έως τέλος 2012.
• Μείωση καταστημάτων 7% στον κλάδο.⁸
• Μείωση αποδοχών κατά 10% - 30% μόνο το τελευταίο έτος (2011). Μεσοσταθμικά έχει επέλθει μείωση αποδοχών 25% από το 2010.

Ποια θα είναι η εξέλιξη με τη δημιουργία των 3 μεγάλων ομίλων στον κλάδο

Στη χώρα μας φαίνεται ότι σε πρώτη φάση διαμορφώνονται 3 ισχυροί τραπεζικοί όμιλοι:

Ομιλος Εθνικής: με εξαγορά της Eurobank από την Εθνική, διαμορφώνοντας ένα σχήμα με 18.850 εργαζόμενους και 944 καταστήματα στην Ελλάδα. Αν σε δεύτερη φάση προχωρήσει από τον όμιλο αυτό και η εξαγορά του Ταχυδρομικού Ταμιευτηρίου (αφού Εθνική και Eurobank ήδη κατέχουν το 16,2% του ΤΤ), αλλά και της Attica Bank (μεγαλομέτοχος με 34% είναι το ΤΤ), τότε μιλάμε συνολικά για έναν όμιλο με 22.100 εργαζόμενους στην Ελλάδα και 1.175 καταστήματα. Ο όμιλος θα έχει ενεργητικό που φτάνει στο 85% του ΑΕΠ της χώρας, ενώ αν πάρει ΤΤ και Attica το ενεργητικό θα ξεπερνά το ΑΕΠ της χώρας.⁹

Ομιλος Πειραιώς: με την εξαγορά της ΑΤΕ και της Γενικής από την Πειραιώς διαμορφώνεται ένας όμιλος με 12.000 εργαζόμενους στην Ελλάδα και 916 καταστήματα.

Ομιλος Alpha: με την εξαγορά της Εμπορικής από την Alpha Bank, διαμορφώνεται ένας όμιλος με 11.100 εργαζόμενους στην Ελλάδα και 740 καταστήματα.

• Και οι 3 όμιλοι μαζί (Εθνική - Πειραιώς - Alpha) θα έχουν ενεργητικό που θα φτάνει στο 165% του ΑΕΠ της χώρας, ενώ θα συγκεντρώνουν πάνω από το 70% των καταθέσεων και των δανείων.
• Στο σύνολο των εργαζομένων στις τράπεζες το 65% θα συγκεντρώνεται στους 3 ομίλους (Εθνική - Πειραιώς - Alpha), με την Εθνική να συγκεντρώνει 1 στους 3 εργαζόμενους της Αττικής.
• Οι εξελίξεις αυτές σε σχέση με την ανακεφαλαίωση θα κρίνει και το μέλλον των υπολοίπων τραπεζών.
• Η Millennium έχει ανοίξει συζήτηση για πιθανή πώλησή της σε ελληνική τράπεζα με αποχώρηση της μητρικής πορτογαλικής από την ελληνική αγορά.
• Η Proton Bank, που ήταν η πρώτη που εκκαθαρίστηκε από το Ελληνικό Δημόσιο και το ΤΧΣ, παρουσιάζει μια φθίνουσα πορεία (προσωπικό, καταστήματα, ενεργητικό) και έχει ανοίξει η συζήτηση για πώληση της «καλής τράπεζας».
• Η Probank, που παρουσιάζει μια σταθερότητα (σε προσωπικό, καταστήματα, ενεργητικό), θέλει να παίξει έναν αυτόνομο ρόλο ως μικρή τράπεζα, αλλά δύσκολα θα αντέξει τον ανταγωνισμό, κάτι που ισχύει και για μικρότερες τράπεζες όπως η Πανελλήνια και η Ελληνική.
• Ενδιαφέρον παρουσιάζει το μέλλον των δύο κυπριακών συμφερόντων τραπεζών (Κύπρου και Marfin) ως προς την εξέλιξή τους στην Ελλάδα, αφού γίνονται συζητήσεις για αποχώρησή τους, κάτι που εξαρτάται από το βάθεμα της κρίσης όχι μόνο στην Ελλάδα, αλλά και στην Κύπρο και την ανακεφαλαίωσή τους από την κυπριακή κυβέρνηση.

Τι σημαίνει εξαγορά και συγχώνευση για τους εργαζόμενους του Κλάδου φαίνεται από τα πρόσφατα παραδείγματα στη χώρα μας και διεθνώς:

• Από την πώληση της Εμπορικής στη Γαλλική Gredit Agricole (2006) μέχρι σήμερα οι εργαζόμενοι της Εμπορικής έχουν μειωθεί 4 φορές περισσότερο από τη μέση μείωση προσωπικού του κλάδου στη χώρα μας.
• Από την πώληση της Γενικής στη Γαλλική Societe Generale (2004) μέχρι σήμερα οι εργαζόμενοι της Γενικής έχουν μειωθεί 3 φορές περισσότερο από τη μέση μείωση προσωπικού του Κλάδου στη χώρα μας.
• ΣΕ 180 άνεργους ανέρχονται πλέον οι τραπεζοϋπάλληλοι από τις συνεταιριστικές τράπεζες που έκλεισαν φέτος στη χώρα μας γιατί δεν μπόρεσαν να αντέξουν τον ανταγωνισμό με τις υπόλοιπες ιδιωτικές τράπεζες.¹⁰
• Η μείωση της αποζημίωσης στις απολύσεις αφορά άμεσα τους τραπεζοϋπαλλήλους, αφού στόχος του τραπεζικού κεφαλαίου είναι ο κλάδος να μειωθεί κατά 35% σε προσωπικό (γίνεται αναφορά για πάνω από 20.000 απολύσεις).¹¹
• Από τα 12.500 καταστήματα τραπεζών που έκλεισαν το 2010 στη Μεγάλη Βρετανία μόνο το 30% του προσωπικού τους απορροφήθηκε ξανά στον κλάδο.¹²

Ο ανταγωνισμός των μονοπωλίων και στο τραπεζικό κεφάλαιο και η εξασφάλιση παραπάνω κερδοφορίας σημαίνει πρώτιστα μαζικές απολύσεις - πτώση του μισθού για τους εργαζόμενους - χειρότερες παροχές υγείας και ασφάλισης. Αυτός είναι ο δρόμος της κερδοφορίας.

Η δημιουργία 3 ισχυρών ομίλων σε πρώτη φάση στον κλάδο, και εκτιμάμε σε πρώτη φάση γιατί και θα συνεχιστεί η συγκεντροποίηση του τραπεζικού κεφαλαίου στη χώρα μας και γιατί έξω από αυτή την εξέλιξη δε θα μείνουν και ξένα μεγάλα τραπεζικά μονοπώλια - αντικειμενικά θα φέρει ένα ακόμα πιο έντονο συναγωνισμό μεταξύ τους, που θα διεξάγεται ταυτόχρονα σε 3 επίπεδα:

• μεταξύ των 3 αυτών ομίλων
• ανάμεσα στους 3 ομίλους και τις υπόλοιπες τράπεζες
• στο εσωτερικό αυτών των 3 ομίλων.

Και αυτό είναι αποτέλεσμα της λειτουργίας του μονοπωλίου, που ποτέ δεν μονοπωλεί όλο τον κλάδο, αλλά καθορίζει τις τιμές, τα μεροκάματα, στοχεύει στο μέγιστο κέρδος από το ποσοστό κέρδους του κλάδου. Οσο γιγαντώνεται - όσο μονοπωλείται το κεφάλαιο, τόσο πιο επιθετικό θα γίνεται προς τους εργαζόμενους για να αναπτύξει την κερδοφορία του».

1.Ελληνική Ενωση Τραπεζών, www.hba.gr/στατιστικά στοιχεία

2,3.Οικονομικά Δελτία των τραπεζών για Α' τρίμηνο 2012

4.«Εθνος της Κυριακής», 14/10/2012

5.Οικονομικά Δελτία των τραπεζών για Α' τρίμηνο 2012

6.«Εθνος της Κυριακής», 14/10/2012

7.Ελληνική Ενωση Τραπεζών, www.hba.gr

8.Ελληνική Ενωση Τραπεζών, www.hba.gr

9.Σύμφωνα με ισολογισμούς των τραπεζών για το 2011, η ΕΤΕ είχε ενεργητικό 87.307 εκατ. ευρώ και η Eurobank 75.782 εκατ. ευρώ

10.Πρόκειται για τη Συνεταιριστική Τράπεζα Λαμίας, τη Συνεταιριστική Τράπεζα Λέσβου-Λήμνου και την Αχαϊκή Συνεταιριστική Τράπεζα

11.Εφημερίδα «Εθνος», 25/10/2012

12.Ερευνα Ινστιτούτου Εργασίας της ΟΤΟΕ, www.ine.otoe.gr