Το «πανόραμα» μιας απίστευτης ανακάλυψης

Η μεγάλη περιοδική έκθεση του Εθνικού Αρχαιολογικού Μουσείου μάς καλεί σε ένα από τα εκπληκτικότερα «ταξίδια» στην ιστορία της ανθρώπινης διάνοιας, με «όχημα» το εντυπωσιακό φορτίο του αρχαίου πλοίου που βυθίστηκε στη θάλασσα των Αντικυθήρων πριν από δύο και πλέον χιλιάδες χρόνια

Μία από τις σημαντικότερες και συναρπαστικότερες αρχαιολογικές ανακαλύψεις παγκοσμίως παρουσιάζεται σχεδόν πλήρης, για πρώτη φορά, μέσα από τη μεγάλη περιοδική έκθεση του Εθνικού Αρχαιολογικού Μουσείου, με τίτλο «Το ναυάγιο των Αντικυθήρων - Το Πλοίο, οι Θησαυροί, ο Μηχανισμός», που ξεκίνησε στις 6 Απρίλη και θα διαρκέσει για ένα χρόνο, μέχρι τις 28 Απρίλη 2013.

Το αντικείμενο της έκθεσης είναι φυσικά η απίστευτη και εντελώς τυχαία ανακάλυψη των σπαραγμάτων μιας αρχαίας ολκάδας - φορτηγού πλοίου δηλαδή - 300 τόνων, που ναυάγησε, προφανώς λόγω θαλασσοταραχής, περίπου στο 60 - 50 π.Χ., στη θάλασσα των Αντικυθήρων. 

Στην ίδια περιοχή, αιώνες αργότερα, στην «αυγή» του 20ού αι., την Ανοιξη του 1900, σφουγγαράδικα από τη Σύμη θα αναζητήσουν απάγκιο, λόγω επίσης λόγω μιας θαλασσοταραχής. Και όταν η θάλασσα γαλήνεψε και οι αφουγγαράδες βούτηξαν προς αναζήτηση σφουγγαριών... είδαν έκπληκτοι στα 50 μ. το βυθό να είναι σπαρμένος με αγάλματα! 

Μάλιστα, ένας από τους δύτες, ο Ηλίας Λυκοπάντης, ανέβηκε στην επιφάνεια, κρατώντας τον χάλκινο βραχίονα ενός αγάλματος μπας και δεν τον πιστέψουν...

Ανάμεσα στα έργα τέχνης που μετέφερε το πλοίο - το φορτίο του χρονολογείται από τον 4ο έως και τον 10 αι. π.Χ. - βρέθηκαν και δύο αριστουργήματα της ανθρώπινης διάνοιας: Το υπέροχο χάλκινο άγαλμα του λεγόμενου «Εφήβου των Αντικυθήρων, του 4ου αιώνα π.Χ. και, βέβαια, το πασίγνωστο τεχνούργημα του «Μηχανισμού των Αντικυθήρων», αυτή η εκπληκτική, αρχαία υπολογιστική μηχανή που αποτέλεσε για δεκαετίες αντικείμενο θαυμασμού, επίμονης και επίπονης έρευνας και επιστημονικής αντιπαράθεσης στην Ελλάδα και το εξωτερικό για το τι ήταν, τι εξυπηρετούσε και βέβαια, πώς φτιάχτηκε κάτι τόσο πολύπλοκο, πολλούς αιώνες πριν επανεμφανιστούν ανάλογοι πολύπλοκοι μηχανισμοί γραναζιών!

Σύμφωνα με τις εκτιμήσεις των επιστημόνων όπως τις παρουσίασε ο διευθυντής του Εθνικού Αρχαιολογικού Μουσείου, Ν. Καλτσάς, στην παρουσίαση της έκθεσης, το πλοίο θα πρέπει να μετέφερε περίπου 60 γλυπτά, διπλάσια δηλαδή από αυτά που ανασύρθηκαν. Υποθέτουν, επίσης, ότι το πλοίο αναχώρησε από τη Δήλο που ήταν ο φορολογικός «παράδεισος» της εποχής, με κατεύθυνση τη ρωμαϊκή αγορά, αφού η ταξική «ελίτ» της Ρώμης είχε συνεχώς ανάγκη να επιδεικνύει τη δύναμή της και μέσω του πλούτου και της πολυτέλειας.

Ωθηση στην αρχαιολογική έρευνα

Οι νέες ανάγκες «γεννούν» ανάλογες λύσεις που με τη σειρά τους δίνουν νέα ώθηση στην πρόοδο της ανθρωπότητας. Ετσι, η ανακάλυψη του ναυαγίου στα Αντικύθηρα «γέννησε» την ανάγκη ανέλκυσης του φορτίου του. Με τη σειρά της, αυτή η διαδικασία - και χωρίς αυτό να έχει συνειδητοποιηθεί από όσους συμμετείχαν - αποτέλεσε και την πρώτη, μεγάλης έκτασης ενάλια αρχαιολογική έρευνα σε παγκόσμιο επίπεδο, προσφέροντας πολύτιμη εμπειρία και γνώση για το δύσκολο αυτό επιστημονικό τομέα που μόλις εμφανιζόταν.

Η ανέλκυση ξεκίνησε μήνες μετά με τη συμμετοχή σφουγγαράδων και του πολεμικού ναυτικού. Το 1901 έκλεισε η πρώτη φάση της, με τη δεύτερη να ξεκινά μόλις το 1976 από την Αρχαιολογική Υπηρεσία σε συνεργασία με το γνωστό Γάλλος ωκεανογράφο, Ζαν Κουστό και το πλοίο του «Καλυψώ». Το αποτέλεσμα ήταν να συγκεντρωθούν εκατοντάδες αντικείμενα και έργα τέχνης, τα περισσότερα από τα οποία, 378 σε αριθμό, αποτελούν και τα εκθέματα της περιοδικής έκθεσης. Με ελάχιστες εξαιρέσεις, κανένα από αυτά δεν έχει εκτεθεί ποτέ.

Ολο αυτό το υλικό χωρίζεται σε τέσσερις θεματικές ενότητες, ώστε ο επισκέπτης να έχει πλήρη εικόνα, όχι μόνο για το ίδιο το ναυάγιο, αλλά και τις διαπιστώσεις για το κοινωνικό και οικονομικό περιβάλλον της εποχής του, καθώς και την περιπέτεια της ανέλκυσής του. Αυτήν την περιπέτεια «διηγείται» η πρώτη ενότητα, όπου παρουσιάζεται το χρονικό των επιχειρήσεων ανέλκυσης, οι πρώτες συντηρήσεις των ευρημάτων, δημοσιεύματα του Τύπου της εποχής κ.λπ.

Οψη ενός τμήματος του Μηχανισμού των Αντικυθήρων

Η δεύτερη ενότητα αφορά στο ίδιο το πλοίο, το μέγεθος, το πλήρωμα και τους επιβάτες του. Εκτίθενται κομμάτια από το κύτος του με τη μολύβδινη επένδυση στο εξωτερικό του, εξαρτήματα του εξοπλισμού του (σύστημα παροχέτευσης του νερού, μετρητές βυθού κ.λπ.), αγγεία, λυχνάρια, παιχνίδια και γενικά αντικείμενα της καθημερινότητας του πληρώματος.

Η τρίτη ενότητα επικεντρώνει στην πορεία και το φορτίο του πλοίου. «Τα χάλκινα και μαρμάρινα αγάλματα, τα γυάλινα αγγεία και τα χάλκινα σκεύη, καθώς και τα χρυσά κοσμήματα που εκτίθενται στην ενότητα αυτή, είναι αντιπροσωπευτικά των έργων που ανασύρθηκαν από το ναυάγιο και αποτελούν ένα μέρος μόνο του φορτίου του. Το υπόλοιπο φορτίο καταποντίστηκε μαζί με το πλοίο σε πολύ μεγάλο βάθος. Τα έργα αυτά μαρτυρούν τις αισθητικές προτιμήσεις των παραγγελιοδοτών ή υποψήφιων αγοραστών, αλλά πρωτίστως αντικατοπτρίζουν το νέο ιστορικό φαινόμενο της εμπορίας έργων τέχνης, της πρώτης στην ιστορία του δυτικού πολιτισμού. Η μελέτη του φορτίου θα συνεισφέρει σημαντικά στην έρευνα για το θαλάσσιο εμπόριο και τη διακίνηση έργων ελληνικής τέχνης στο τέλος της ελληνιστικής εποχής και της δημοκρατικής περιόδου της Ρώμης, υπό το φως των εμπορικών δραστηριοτήτων και των αισθητικών επιλογών της ανερχόμενης ρωμαϊκής αριστοκρατίας», σύμφωνα με τους αρχαιολόγους.

Η τέταρτη ενότητα (και το 1/3 ουσιαστικά της έκθεσης) είναι αφιερωμένη στον εκπληκτικό, μοναδικό και παγκοσμίου ενδιαφέροντος «Μηχανισμό». Σήμερα, πλέον, αποκρυπτογραφήθηκαν τα μυστικά του και ξέρουμε πως πρόκειται για ένα αστρονομικό υπολογιστικό μηχάνημα, ένα αστρονομικό ημερολόγιο, που, όπως αναφέρει το ενημερωτικό κείμενο του μουσείου, «προσδιόριζε το χρόνο, με βάση τις κινήσεις του ήλιου, της σελήνης και τις μεταξύ τους σχέσεις, δηλαδή τις εκλείψεις και τις κινήσεις άλλων γνωστών για την εποχή πλανητών, όπως έγραψε ο Price, μελετητής των θραυσμάτων στα 1980».

Το μεγαλύτερο θραύσμα του Μηχανισμού των Αντικυθήρων, το οποίο περιέχει 27 οδοντωτούς τροχούς

Σώζονται 7 μεγάλα θραύσματα και 75 μικρότερα σπαράγματα. Ο Μηχανισμός αποτελείται από τουλάχιστον 30 οδοντωτούς τροχούς, καθώς επίσης κλίμακες, άξονες και δείκτες. Προστατευόταν από ξύλινο πλαίσιο, με ορειχάλκινες πλάκες στην μπροστινή και πίσω όψη. Πάντα, σύμφωνα με το συνοδευτικό κείμενο του μουσείου, «είναι ο αρχαιότερος, πολυσύνθετος αστρονομικός φορητός υπολογιστής, με τον οποίον προσδιορίζονταν οι θέσεις του Ηλιου, της Σελήνης και, πιθανότατα, των πέντε γνωστών κατά την αρχαιότητα πλανητών του Ερμή, της Αφροδίτης, του Αρη, του Δία και του Κρόνου. Επίσης, χρησιμοποιούνταν για την πρόβλεψη των εκλείψεων του Ηλιου και της Σελήνης, για την τήρηση ενός πολυετούς ημερολογίου με μεγάλη ακρίβεια, καθώς και για τον προσδιορισμό του χρόνου τέλεσης των Πανελλήνιων Αγώνων που πραγματοποιούνταν στην Ολυμπία, στους Δελφούς, στη Νεμέα, στην Ισθμία και στη Δωδώνη».

Ο μπρούτζινος μηχανισμός φέρει και οδηγίες χρήσης στα ελληνικά με πάνω από 2.500 γράμματα να έχουν αποκρυπτογραφηθεί και διαβαστεί. Το κείμενο που διασώθηκε αποτελείται από 35 στίχους με χαρακτήρες που δεν ξεπερνούν τα 2,1 χιλιοστά! Χρονολογείται από το 80 π.Χ., με πιθανό κατασκευαστή τον αστρονόμο Γέμινο το Ρόδιο, ή τη σχολή του Ποσειδώνιου από τη Ρόδο, δασκάλου του Ρωμαίου ρήτορα Κικέρωνα. Είχε «κατακτήσει» τον «τίτλο» του πιο πολύπλοκου αρχαίου μηχανισμού με γρανάζια... επί 1.300 χρόνια, ως τη στιγμή δηλαδή που οι Αραβες κατασκεύασαν κάτι ανάλογο!

Ο... Ελβετός «ρολογάς»..!

Η έρευνα γύρω από το εντυπωσιακό αυτό αρχαίο τεχνολογικό επίτευγμα συνεχίζεται εντός και εκτός Ελλάδας. Εχει συγκροτηθεί και εξειδικευμένη διεθνής επιστημονική ομάδα, ενώ, το 2006 στο πλαίσιο διεθνούς συνεδρίου στην Αθήνα παρουσιάστηκαν συνολικά τα ευρήματα των ερευνών που έδωσαν νέες δυνατότητες στην κατανόηση του Μηχανισμού. Ετσι, μάθαμε ότι μπορούσε να προβλέπει ηλιακές και σεληνιακές εκλείψεις σε χρονικό ορίζοντα τουλάχιστον επτά δεκαετιών με ακρίβεια μήνα, μέρα... και ώρας, σύμφωνα με τον Μάικ Εντμοντς, μέλος της διεθνούς διεπιστημονικής ομάδας και καθηγητής Αστρονομίας στο Πανεπιστήμιο του Κάρντιφ.

Από την έκθεση στο Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο

Eurokinissi

Οπως συνέβη και με την ανάγκη ανέλκυσης του ναυαγίου το 1900 που έδωσε ώθηση στην ενάλια αρχαιολογική έρευνα, έτσι και η επιστημονική έρευνα για να αποκρυπτογραφηθούν τα «μυστικά» του Μηχανισμού αποτελεί κίνητρο για τη χρήση και εξέλιξη νέων τεχνολογιών. Για παράδειγμα, τα 30 γρανάζια του Μηχανισμού εντοπίστηκαν με τη χρήση ειδικά κατασκευασμένου γι' αυτό το σκοπό τομογράφου ακτίνων Χ (μεταφέρθηκε από την Αγγλία), καθώς και με ειδικό λογισμικό φωτογραφικής απεικόνισης.

Για πρώτη φορά εκτίθενται όλα τα σωζόμενα θραύσματα, 82 στον αριθμό, συμπεριλαμβανομένων των τριών γνωστών και μεγαλύτερων τμημάτων του, που εκτίθενται ήδη στη μόνιμη έκθεση. Στην ενότητα αυτής της περιοδικής έκθεσης παρουσιάζεται, επίσης, η επιστημονική περιπέτεια της ανακάλυψης της δομής του μηχανισμού, σχέδια, ραδιογραφίες, τομογραφίες, ψηφιοποιημένες προσομοιώσεις και αντίγραφα των κατά καιρούς προτεινόμενων ανακατασκευών του. Στο τέλος της ενότητας θα προβάλλεται ολιγόλεπτη, τρισδιάστατη ταινία.

Αναμφίβολα πρόκειται για μια έκθεση που αξίζει να δουν όσο το δυνατόν περισσότεροι άνθρωποι κάθε ηλικίας και ειδικά τα παιδιά. Το πρόβλημα είναι ότι ακόμη και μιας τέτοιας σημασίας έκθεσης, διοργανωμένης από το μεγαλύτερο μουσείο της χώρας και το μεγαλύτερο του είδους του (σ.σ. με κλασικές ελληνικές αρχαιότητες) στον κόσμο, με συνδιοργανωτή το επίσης μεγάλο κρατικό ερευνητικό ίδρυμα, το Εθνικό Ιδρυμα Ερευνών, σε συνεργασία με την Ομάδα Μελέτης του Μηχανισμού των Αντικυθήρων και την Εταιρεία Μελέτης Αρχαίας Ελληνικής Τεχνολογίας... έπεσε στην ανάγκη των «χορηγών» για να πραγματοποιηθεί! Ετσι, «μέγας χορηγός» της έκθεσης είναι μια... ελβετική ωρολογοποιία και ακολουθούν ντόπια μεγάλα μονοπώλια!

Δεν πρόκειται για κατάντια - αν και έχει και τέτοια χαρακτηριστικά - αλλά για μια πλευρά, περισσότερο έμμεση, της διαδικασίας εμπορευματοποίησης του πολιτισμού, όπου σε αυτό το στάδιο επιχειρείται να καλυφθεί μέσω της προβολής του «ευαίσθητου», πολιτιστικά, κεφαλαίου, το οποίο εμφανίζεται όχι μόνο ως «χορηγός», αλλά, ουσιαστικά, ως ο κύριος παράγοντας για τη συνέχεια του αρχαιολογικού έργου, δεδομένης της άγριας υποχρηματοδότησης και απαξίωσης της Αρχαιολογικής Υπηρεσίας!

Ομως, το ναυάγιο των Αντικυθήρων, το εκπληκτικό φορτίο του καθώς και το σύνολο της πολιτιστικής κληρονομιάς είναι περιουσία του ελληνικού λαού, ο οποίος οφείλει να την υπερασπιστεί απέναντι στην εξουσία των αστών που δεν την αποτιμούν ως τίποτε περισσότερο από μία ακόμη ευκαιρία διαφήμισης...

Γρηγόρης ΤΡΑΓΓΑΝΙΔΑΣ