Ποιος φοβάται τον Μπρεχτ

«Το δικό μας θέατρο δεν αρκείται στις αναγνωρίσεις της πραγματικότητας.

Το δικό μας θέατρο πρέπει να διεγείρει και να οργανώνει τη διάθεση

για την αλλαγή της πραγματικότητας».

Μπ. Μπρεχτ, Πολιτική στο θέατρο

Στη συγκυρία της γενικής «αναθεώρησης» και ακρωτηριασμού της επαναστατικής τέχνης από όλα τα αιχμηρά και ανατρεπτικά συστατικά της, θα ήταν περίεργο να γλιτώσει ο Μπρεχτ. 

Ειδικά μάλιστα αυτός -όντας ο κορυφαίος καλλιτεχνικός εκφραστής της κομμουνιστικής κοσμοθεωρίας- δέχεται στις μέρες μας τη μεγαλύτερη και πιο κραυγαλέα στρέβλωση του έργου του. 

Από αυτή την ενορχηστρωμένη, εντός και εκτός της χώρας μας, εκστρατεία «αποχαρακτηρισμού» του Μπρεχτ δε θα μπορούσε να απουσιάζει το Μέγαρο Μουσικής, όπως φάνηκε και στην πρόσφατη συζήτηση που διοργάνωσε με αφορμή την επικείμενη παράσταση της όπερας των Μπρεχτ - Βάιλ «Ανοδος και πτώση της πόλης Μαχαγκόνι» και συμμετέχοντες τους Hans-ThiesLehmann, πρόεδρο της International BrechtSociety, Πέτρο Μάρκαρη, συγγραφέα και μεταφραστή, Βασίλη Παπαβασιλείου, σκηνοθέτη και ηθοποιό, Daniel Wetzel, σκηνοθέτη και συνιδρυτή της θεατρικής ομάδας Rimini Protokoll.

Το πνεύμα της όλης συζήτησης αποκαλύφθηκε ευθύς αμέσως από την τοποθέτηση

του πρώτου ομιλητή Π. Μάρκαρη, ο οποίος ισχυρίστηκε ότι στη χώρα μας ο Μπρεχτ έχει παρερμηνευτεί και παρεξηγηθεί, γιατί χρησιμοποιήθηκε υπερβολικά την περίοδο της χούντας ως υποκατάστατο πολιτικού λόγου. 

Σήμερα δηλαδή, που απολαμβάνουμε κατάπληκτοι τα αγαθά της στυγνότερης «δημοκρατίας» των τελευταίων δεκαετιών, ήρθε καιρός να πάψουμε να ασχολούμαστε με το αντικαπιταλιστικό περιεχόμενο του Μπρεχτικού λόγου και να επικεντρωθούμε στην τεχνική και τα εκφραστικά μέσα του, δηλαδή στη μορφή. Να γίνουμε με άλλα λόγια αυτό που ο ίδιος ο Μπρεχτ πολέμαγε και καταδίκαζε σε όλη του τη ζωή: ΦΟΡΜΑΛΙΣΤΕΣ. 

Μια άποψη πολύ βολική για την αστική τάξη και τους φιλολογικούς εκπροσώπους της, που κάνουν ότι μπορούν για να αποσιωπήσουν το βαθιά διεισδυτικό στις αιτίες και στον τρόπο αντιμετώπισης των λαϊκών προβλημάτων περιεχόμενο του Μπρεχτικού έργου, ακριβώς γιατί στις μέρες μας, αυτό το περιεχόμενο είναι κοινωνικά χρήσιμο, όσο ποτέ.

Στο ίδιο περίγραμμα ο καθηγητής και πρόεδρος του διεθνούς οργανισμού Μπρεχτ Hans-ThiesLehmann συνέχισε λέγοντας ότι ο Μπρεχτ δεν ήταν ορθόδοξος μαρξιστής, γιατί ασκούσε και κριτική! 

Μα η άσκηση κριτικής σε διάφορες λαθεμένες αισθητικές αντιλήψεις, που επικρατούσαν πράγματι στις σοσιαλιστικές χώρες τη δεκαετία του '50 και στη συνέχεια, δεν αποτελούν απόδειξη της ιδιομορφίας και της ανορθοδοξίας του Μπρεχτ, αλλά πράξη επιβεβαίωσης της βαθιάς γνώσης του στη θεωρία του επιστημονικού κομμουνισμού. 

Αλλωστε, ο ίδιος θεωρούσε τη γνώση του διαλεκτικού και ιστορικού υλισμού ως ένα από τα σπουδαιότερα εφόδια κάθε αληθινού δημιουργού της σύγχρονης εποχής. Οπωσδήποτε το να ισχυρίζεται κανείς - όπως ο H. Lehmann- πως ο Μπρεχτ, που αφιέρωσε το έργο του στην προσπάθεια να πείσει κάθε πεινασμένο ότι αυτός πρέπει να πάρει την εξουσία, είχε ως κεντρική ιδέα του έργου του τη συζήτηση και τη διαβούλευση, δηλαδή τη συνδιαλλαγή - υποταγή στους εκμεταλλευτές του, αποτελεί το λιγότερο ιεροσυλία. Οχι βέβαια μικρότερη από την τελευταία επίκληση του κ. καθηγητή «να δούμε πιο σουρεαλιστικά τον Μπρεχτ», ως έναν ατομικό δήθεν δημιουργό, που στο έργο του «Μαχαγκόνι» δεν ασκεί κριτική στην καπιταλιστική κοινωνία - αποκαλύπτοντας την αυτοκαταστροφικότητα του καπιταλιστικού συστήματος, όπως μέχρι τώρα νομίζαμε - αλλά καταπιάνεται με τις αυτοκαταστροφικές τάσεις του ανθρώπινου είδους!

Δικαιολογημένα θα πρέπει να ανησυχήσει κανείς για την οπτική της επερχόμενης παράστασης του Μαχαγκόνι στο Μέγαρο Μουσικής. 

Αλλωστε, στο πάνελ της συζήτησης συμμετείχαν και δύο σκηνοθέτες, ως συνεχιστές υποθέτουμε της μπρεχτικής θεατρικής αντίληψης, στο έργο των οποίων ούτε η πιο οργιώδης φαντασία δε θα μπορούσε να βρει κάποια ομοιότητα με τον Μπρεχτ. 

Το έργο του Μπρεχτ ως ενιαίο και αδιάσπαστο σύνολο πρωτοπόρας μορφής και περιεχομένου, είναι έργο διδαχτικό και διαπαιδαγωγητικό, άρρηκτα δεμένο με την ανάγκη της ανερχόμενης κοινωνικής τάξης, της εργατικής, να συλλάβει την κοινωνική πραγματικότητα σε όλη την έκταση και το βάθος της. 

Αλήθεια, τι το πρωτοπόρο και χρήσιμο έχει να προσφέρει ένα έργο γραμμένο το 1845, σε μια άλλη εποχή - όπως το έργο του Αλέξανδρου Ραγκαβή «του Κουτρούλη ο γάμος», που ανεβάζει ο B. Παπαβασιλείου αναπαράγοντας κοινότυπες ιδέες και αισθήματα κατά της αναξιοκρατίας και της διαφθοράς, που έχουν μάλιστα γίνει η σημαία και το άλλοθι για τη σημερινή βάρβαρη επίθεση στα εργατικά και λαϊκά δικαιώματα;

Το αποκορύφωμα όμως της όλης διοργάνωσης ήταν όταν ο τελευταίος ομιλητής Daniel Wetzel παρουσίασε βιντεοσκοπημένα δείγματα της θεατρικής του δουλειάς με την κ. Μέρκελ και όλο το απαράτ των πολιτικών εκπροσώπων της γερμανικής πλουτοκρατίας να παρακολουθεί επιδοκιμάζοντας την παράστασή του και στη συνέχεια τους 8.000 μετόχους της γερμανικής αυτοκινητοβιομηχανίας «Daimler» να συμμετέχουν στις διαδραστικές και πειραματικές αναζητήσεις του. 

Αξιος ο μισθός του. Οχι μόνο απολίτικος και φορμαλιστής ο Μπρεχτ, αλλά και απολογητής και διαφημιστής των προϊόντων του καπιταλισμού.

Η απάντηση βρίσκεται στα λόγια του ίδιου του Μπρεχτ: «Οποιος σήμερα, για να δώσει μια ψεύτικη εντύπωση αντικειμενικότητας παριστάνει το "μη στρατευμένο", φτάνει μια ακριβέστατη παρατήρηση για να ξεσκεπαστεί σαν εκπρόσωπος μιας αθεράπευτα υποκειμενικής σκοπιάς, σκοπιάς που αντιπροσωπεύει τα συμφέροντα ενός μηδαμινού κομματιού της ανθρωπότητας. Αντικειμενικά, θα έχει προδώσει τα συμφέροντα ολάκερης της ανθρωπότητας με την στάση του υπέρ της διατήρησης των κεφαλαιοκρατικών σχέσεων ιδιοκτησίας και παραγωγής».

Και κάτι ακόμη για τον Β. Παπαβασιλείου, που κάλεσε το κοινό να προσπαθεί να ζει μπρεχτικά. 

Το να ζεις μπρεχτικά είναι πολύ συγκεκριμένο. Σημαίνει να σκέφτεσαι και να πράττεις με οδηγό τη διαλεκτική της ζωής. 'Η κατά τον Μπρεχτ «Η επικράτηση της διαλεκτικής σ' όλες τις κατηγορίες της σκέψης είναι αναπόφευκτη. Κι από κάθε διαλεχτικοποιημένο πεδίο σκέψης φτάνει κανείς - αρκεί μόνο να βγάλει τα πολιτικά συμπεράσματα - στην επανάσταση».

Ε.Μ.